W zakończeniu powieści „Krzyżacy” Henryk Sienkiewicz napisał: „Maćko i Zbyszko wrócili do Bogdańca. Stary rycerz żył jeszcze długo, a Zbyszko doczekał w zdrowiu i sile tej szczęsnej chwili, w której jedną bramą wyjeżdżał z Malborga ze łzami w oczach mistrz krzyżacki, drugą wjeżdżał na czele wojsk polski wojewoda, aby w imieniu króla i Królestwa objąć w posiadanie miasto i całą krainę aż po siwe fale Bałtyku.” Sienkiewicz napisał tę powieść jako literacką reakcję na „rugi pruskie”, to znaczy – zarządzone przez kanclerza Bismarcka wysiedlania z zaboru pruskiego Polaków, poddanych rosyjskich i austriackich. Kulminacyjnym momentem tej powieści jest bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku, w której król Władysław Jagiełło na czele wojsk koronnych i litewskich rozgromił wojska krzyżackie. Marsz Zakonu Krzyżackiego, jako forpoczty żywiołu niemieckiego na wschód został tam zatrzymany, chociaż scena wjazdu polskiego wojewody do Malborka odbyła się dopiero w roku 1466, kiedy to został on stolicą województwa malborskiego - i tak było aż do rozbioru Polski. Ale najdonioślejszym politycznym rezultatem tego zwycięstwa była Unia Horodelska podpisana 2 października 1413 roku. Na podstawie tego aktu Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie instytucjonalizowało swoją polityczną współpracę. 47 rodów litewskich zostało dopuszczonych do polskich herbów i z tego tytułu korzystało ze wszystkich uprawnień szlacheckich. W rezultacie w środku Europy powstało ogromne państwo, rozciągające się od Międzyrzecza na zachodzie, aż do granic z Wielkim Księstwem Moskiewskim, wyznaczanych z tamtej strony przez Rżew, Możajsk, Kaługę i Orzeł, zaś dalej na południowy wschód rozciągała się Złota Orda. Na południu państwo to sięgało Morza Czarnego, bo Hospodarstwo Mołdawskie od 1387 roku, to znaczy – w trzy lata po unii polsko-litewskiej w Krewie – aż do roku 1497, kiedy to stało się lennem Imperium Osmańskiego – było lennem polskim. Dość powiedzieć, że państwo, którym władała królowa Jadwiga, liczyło sto tysięcy kilometrów kwadratowych, a w chwili śmierci Kazimierza Jagielloończyka – milion sto tysięcy kilometrów kwadratowych – nie licząc oczywiście lenn króla polskiego. O wpływach króla polskiego świadczą tytuły, jakimi posługiwał się syn Władysława Jagiełły i Zofii Holszańskiej, Władysław, zwany „Warneńczykiem” - jako że zginął w podczas wojny z Turcją w bitwie pod Warną w roku 1444. Królem został w roku 1434 w wieku lat 10 i początkowo w jego imieniu rządziła Królewska Rada Opiekuńcza – więc ów Władysław tytułował się jako król Polski, Węgier, Dalmacji, Chorwacji, Raszki, Bułgarii, Slawonii, ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, sieradzkiej, Kujaw, najwyższy książę Litwy, pan i dziedzic Pomorza, Rusi etc, etc. Po jego śmierci na tron powołany został w roku 1447 drugi syn Władysława Jagiełły i Zofii Holszańskiej, Kazimierz zwany Jagiellończykiem, który w roku 1444 był już Wielkim Księciem Litewskim. W wyniku wojny trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim odzyskał Pomorze Gdańskie, Malbork, Elbląg, ziemię chełmińską, michałowską i Warmię, czyli tzw. Prusy Królewskie. Prusy Zakonne ze stolicą w Królewcu, stanowiły lenno Polski. W ogóle lenna króla polskiego w owych czasach sięgały na zachodzie aż po Szwajcarię, podczas gdy na wschodzie i południu pojawiły się zagrożenia w postaci Księstwa Moskiewskiego, które w tym czasie zrzuciło jarzmo tatarskie, a na południu – Turcji.

Państwo polsko-litewskie stało się europejskim mocarstwem i królowi Kazimierzowi proponowano nawet koronę cesarską. Ożenił się on z Elżbietą Rakuszanką z rodziny Habsburgów. Z małżeństwa tego było 13 dzieci, w tym sześciu synów, z których czterech zostało królami. O małżeństwo z córkami Kazimierza Jagiellończyka ubiegali się przedstawiciele królewskich i arystokratycznych rodów europejskich. Wnuczka Kazimierza Jagiellończyka, a córka Władysława, Anna, w roku 1521 wyszła za Ferdynanda I Habsburga, syna Filipa Pięknego i Joanny Obłąkanej, brata cesarza Karola V. Synem Anny Jagiellonki był Maksymilian, a dzięki jego córce Elżbiecie, Anna Jagiellonka może uważać się za babkę Walezjuszów. Z kolei syn Maksymiliana, Filip, reprezentuje już Habsburgów hiszpańskich. Poprzez drugą córkę, Annę, żonę Bogusława księcia pomorskiego Gryfity i ich córkę Zofię, Jagiellonowie spokrewnili się z dynastią Schleswig Holstein-Gottorp, od której pochodzą imperatorzy Rosji, m.in. Katarzyna II. Z kolei od innej córki Kazimierza Jagiellończyka, Zofii i jej małżeństwa w Fryderykiem pochodzą Hohenzollernowie. Od Jadwigi Jagiellonki – bawarscy Wittelsbachowie, zaś od Anny, poprzez jej córkę Marię, jej córkę Małgorzatę i jej córkę Annę Austriaczkę, pochodzi król Francji Ludwik XIV. Wnuczka Kazimierza Jagiellończyka, córka Zygmunta Starego, Katarzyna, dała życie aż dwojgu królewskim dzieciom: węgierskiej królowej Izabeli, żonie Jana Zapolyi i Zygmuntowi III Wazie, królowi szwedzkiemu i polskiemu, ojcu następnych królów polskich: Władysława IV i Jana Kazimierza. Z kolei wnuczka wspominanej tu Anny Jagiellonki, Maria Magdalena, była matką Medyceuszy. Potomstwo Kazimierza Jagiellończyka spokrewnione jest też z Wettynami i Gonzagami.

W roku 1507 na tronie polskim zasiadł jeden ze starszych synów Kazimierza Jagiellończyka, wcześniej już Wielki Książę Litewski, Zygmunt I Stary. Wkrótce po objęciu tronu, podjął wyprawę wojenną przeciwko Moskwie, w której zasadniczo wojowały wojska litewskie, a polskie udzielały pomocy. W roku 1508 połączone wojska rozbiły siły moskiewskie pod Orszą, a powiadają, że słynny dzwon Zygmunt w katedrze wawelskiej został odlany ze zdobytych tam rosyjskich armat. Za panowania tego króla przebudowano zamek na Wawelu, który – zwłaszcza kiedy porównać go z Zamkiem Królewskim w Warszawie – daje świadectwo o potędze ówczesnego państwa polskiego. Panowanie Zygmunta Starego, podobnie jak panowanie Zygmunta Augusta – syna Zygmunta Starego i Bony Sforza – uważane jest w historii Polski za „wiek złoty”. Za panowania Zygmunta Augusta, w roku 1569 doszło do zawarcia Unii Lubelskiej, która dotychczasowe, wcześniejsze unie personalne, przekształcała w unię realną. „Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nierożne ciało, a także nierożna, ale jedna spolna Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła”. W epoce Unii Lubelskiej Rzeczpospolita nie sięga już tak daleko na wschód, jak przedtem, a Smoleńsk, Połock i Czernichów leżą już poza jej granicami.

Dynastia Jagiellonów wygasa na Zygmuncie Auguście. Po nim wolna elekcja wysunęła na tron polski Henryka Walezego, który jednak wkrótce wyjechał do Francji, a po nim, po pokonaniu austriackiego arcyksięcia Maksymiliana przez Jana Zamoyskiego pod Byczyną, kolejnym królem polskim został Stefan Batory. Wojując z carem Iwanem IV Groźnym, na 100 lat odepchnął Rosję od Bałtyku odzyskując Inflanty. W roku 1586 Stefan Batory zmarł, a po jego śmierci na polski tron wstąpił Zygmunt III Waza. Za jego panowania Polska, wykorzystując zamieszanie po śmierci Iwana Groźnego, próbowała robić w Rosji dywersję przy pomocy Dymitra Samozwańca, którego żoną została córka jednego z polskich maganatów, Maryna Mniszchówna, kobieta odważna („mam tu półtorasta Dońców...”). Dymitr został zabity w wyniku buntu kierowanego przez Wasyla Szujskiego, jego ciało spalono, a prochy wsadzono w armatę i wystrzelono w kierunku Polski. Ale Maryna rozpoznała swego męża w następnym Dymitrze, a magnaci litewscy dostarczyli mu pieniędzy i żołnierzy, między innymi Aleksandra Lisowskiego, na czele tzw. „lisowczyków”, którzy odznaczali się zarówno odwagą, jak i okrucieństwem i z tego powodu nie brano ich do niewoli, tylko od razu mordowano. Skończyła się ta dywersja bitwą pod Kłuszynem, gdzie wojska polskie, dowodzone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego rozgromiły wojska rosyjskie, a tamtejsi bojarzy podpisali ugodę w sprawie powołania na tron moskiewski syna Zygmunta III Wazy, Władysława. Hetman Stanisław Żółkiewski zajął Moskwę, tamtejszy Kreml przez dwa lata obsadzony być przez polską załogę. Hetman wziął też do niewoli cara Wasyla Szujskiego, który na Zamku Królewskim w Warszawie złożył hołd królowi Zygmuntowi III. To było jedną z przyczyn, dla której po II wojnie światowej Zamek Królewski tak długo nie mógł być odbudowany. Nawiasem mówiąc, rocznica ewakuacji polskiej załogi z Moskwy jest dzisiaj świętem armii rosyjskiej.

I wreszcie poziom materialny szlachty w owych czasach. Oto Ludwik Kubala w „Oblężeniu Zbaraża” podaje w przypisach „Komput rzeczy porabowanych i potraconych pod Zbarażem Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, chorążego nadwornej chorągwi”: Kontusz aksamitny, niestrzyżony, czerwony, takimże atłasem podszyty, ze złotymi pętlicami. Delia karmazynowa, strzyżona, ze złotymi potrzebami, takimże atłasem podszyta, ze złotymi guzami wielkimi. Delia tabinowa, zielona, ze złotymi guzikami, takimże atłasem podszyta. Kontusz tabinowy, lazurowy, ze złotymi pętliczkami, atłasem podszyty. Kontusz amarantowy ze złotymi pętlicami. Żupan karmazynowy atłasowy, ceglasty atłasowy, brzoskwiniowy atłasowy. Ubranie karmazynowe podszyte. Falandysz lazurowy na ubranie. Czapek sobolich, aksamitnych dwie. Płaszcz karmazynowy jedwabny, wielki sakiewski.Nóż turecki. Szabeltas haftowany złotem. Welensów trzy. Siedem kap z herbami na konie. Platów aksamitnych do kulbak dwie. Mituk półszkarłatny, zielony, z frędzlą długą u dołu. Kulbaka aksamitna, karmazynowa, srebrem oprawna, za którą 360 zł dałem. Kulbaka safianowa. Kulbaka podróżna z pistoletami. Misiurka. Kobierzec z obwinięciem, w którym chusty białe, koszulek kilka pod żupany atłasowe i dołomany, chustki, prześcieradła, obrusy, serwety, podszewki itp. Puzdro cyny i talerzy. Naczynia kuchenne: kotły, garnce miedziane wszystkie. Karwaszów par dwie. Karwasze złociste. W szkatułach łańcuch z trzema portugałami, dwa pierścienie, kubek srebrny, solniczka srebrna. Szkatuła korzenna wielka, zapełniona. Apteka wielka, pełna ingrediencji. Kobeł trzy. Muszkiet węgierski. Proporców dziewięć. Czaprak aksamitny, wiśniowy ze złotymi wielkimi kwiatami. Kapa wielka. Namiot. Łóżko. Prochu dwa kamienie. Koszulka dziana. Dwa szyszaki. Pasy dwa do zbroi z przedniej blachy. Wina 60 garncy. Petercymonu baryła. Małmazji białej i czerwonej puzdro. Cytrynowego soku flasza garncowa, fiołkowego druga. Wódki puzdro. Gorzałki przedniej dwie baryły. Pierników, biszkoptów, konfektów niemało. Dwa wozy skarbowe, czerwonym suknem poszyte, po 6 koni. Jeden wóz skórą obity, skarbowy, z 4 końmi. Teleszka z jednym koniem, Klacz naręczna (zdechła w drodze) i podjezdek. Pleśniwego konia. Źrebca gniadego. Należnego kałuskiego konia wolskiego, struszowskiego i cisawego, także od karetki para koni ze wszystkimi szorami wzięto i od wszystkich wozów cugi pobrano. Legominy wszystkie. Szynek sześć. Wóz wołowy z legionami i pięć wołów. Talszesanów kilkanaście. Pieniędzy dwa worki, pościel i ksiąg siedem.”

Jeśli pan Michałowski tyle rzeczy „gubi”, to co biorą ze sobą senatorowie, tak w Polsce bogaci? Według mnie, ta notatka odtwarza wspaniałość Rzeczypospolitej lepiej, niż wielotomowe dzieła – pisze Stanisław Cat-Mackiewicz, w książce „Odeszli w zmierzch”.